Οικισμοί και Αρχιτεκτονική

Τα όρια του Δήμου Πρεσπών περιλαμβάνουν σήμερα 17 κατοικούμενους και 6 ερειπωμένους οικισμούς εκ των οποίων οι 5 εγκαταλείφθηκαν αμέσως μετά τον Εμφύλιο πόλεμο. Οι περισσότερο οικισμοί βρίσκονται στο λεκανοπέδιο των Πρεσπών και έχουν αναπτυχθεί σε οπτική επαφή με τις δύο λίμνες, είτε παραλίμνια (Μικρολίμνη, Άγιος Αχίλλειος, Ψαράδες)

είτε στους πρόποδες του Βαρνούντα (όπως η Καλλιθέα ή ο Άγιος Γερμανός) με εξαίρεση το αποκλειστικά ορεινό Βροντερό. Εκτός της λεκάνης των λιμνών βρίσκουμε τα χωριά της κοιλάδας των Κορεστείων (Πράσινο, Τρίγωνο) καθώς και το Πισοδέρι στο ορεινό πέρασμα της Βίγλας.

Η δημογραφική κατάσταση και η οικιστική τοπογραφία υπήρξε αρκετά διαφορετική πριν από τον πόλεμο και ιδιαίτερα στα τέλη του 19ου και στις αρχές του 20ου αιώνα οπότε και κτίστηκαν αρκετά σπίτια και εκκλησίες, ενώ περισσότερα ήταν τα κατοικούμενα χωριά που βρίσκονταν σε άμεση επαφή με τη λίμνη (όπως οι Κρανιές, το Αγκαθωτό και η Δασερή). Είναι ενδεικτικό ότι ο Γάλλος περιηγητής Πουκεβίλ κάνει λόγο στις αρχές του 19ου αι. για 46 χωριά στην ευρύτερη λεκάνη των Πρεσπών, κατοικούμενα από 2500 οικογένειες ή 11500 άτομα. Οικοδομική δραστηριότητα παρουσιάστηκε επίσης μετά την απελευθέρωση από τους Τούρκους και κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου κυρίως λόγω της οικονομικής ενίσχυσης που προερχόταν από τους απόδημους Πρεσπιώτες που είχαν μεταναστεύσει στο εξωτερικό (κυρίως στην Αμερική). Η εικόνα της σχετικής αυτής ευημερίας αποτυπώνεται και στα δημογραφικά στοιχεία καθώς στην απογραφή του 1940 ο οικισμός του Λαιμού έχει σχεδόν χίλιους κατοίκους, οι Ψαράδες πάνω από εφτακόσιους ενώ ο Άγιος Γερμανός ξεπερνά τις δύο χιλιάδες με το συνολικό πληθυσμό των χωριών να πλησιάζει τις εφτά χιλιάδες.

Μετά τον εμφύλιο πόλεμο πολλά σπίτια ή και ολόκληρα χωριά εγκαταλείφθηκαν ενώ 

κατά τη δεκαετία του 1950 (οπότε και κάποια χωριά εποικίστηκαν από Βλάχους κτηνοτρόφους) παρατηρήθηκε περιορισμένη μόνο ανοικοδόμηση. Η γενικότερη εγκατάλειψη στις επόμενες δεκαετίες είχε ως συνέπεια την εν μέρει διατήρηση κάποιων αρχιτεκτονικών στοιχείων στην αυθεντική τους μορφή αλλά και τον κίνδυνο κατάρρευσης και ερείπωσης για αρκετά αξιόλογα κτίσματα. Σήμερα γίνονται προσπάθειες ανάδειξης της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς ενώ η ανάπλαση κάποιων παλιών σπιτιών σε παραδοσιακούς ξενώνες τονώνει τον οικιστικό ιστό των οικισμών χωρίς να αλλοιώνει τη φυσιογνωμία τους.

Μακριά από διαδικασίες έντονης αστικοποίησης, η περιοχή έχει διατηρήσει μέχρι σήμερα χαρακτηριστικές μορφές της παραδοσιακής αρχιτεκτονικής, κάποιες από τις οποίες αποτελούν τοπικές ιδαιτερότητες. Σήμερα, δύο οικισμοί των Πρεσπών έχουν αναγνωριστεί ως παραδοσιακοί οικισμοί και βρίσκονται υπό καθεστώς σχετικής προστασίας ως προς την αρχιτεκτονική τους φυσιογνωμία: οι Ψαράδες στις όχθες της Μεγάλης Πρέσπας και ο Άγιος Γερμανός στους πρόποδες του ορεινού όγκου του Βαρνούντα. Τα περισσότερα χωριά της ευρύτερης περιοχής ωστόσο, παρουσιάζουν ενδιαφέροντα στοιχεία ως προς τη τοπική αρχιτεκτονική και τις τεχνικές κτισίματος όπως εξελίχθηκαν κατά τους δύο προηγούμενους αιώνες.

Τα σπίτια των Πρεσπών, ανάλογα με τη παραδοσιακή λειτουργική τους χρήση, παρουσιάζουν διάφορους συνδυασμούς υλικών και τεχνοτροπιών δόμησης. Στις περισσότερες περιπτώσεις το ισόγειο προορίζεται για τα ζώα του σπιτιού και τους αποθηκευτικούς χώρους, ενώ εξωτερική σκάλα οδηγεί στο χαγιάτι του πάνω ορόφου όπου βρίκεται ο "οντάς" και τα άλλα δωμάτια. Στο παρελθόν, καθώς τα σπίτια εφάπτονταν ή επικοινωνούσαν μέσω εσωτερικής αυλής, δημιουργούνταν πατριαρχικοί "μαχαλάδες", όπου συμβίωναν δύο ή και τρείς οικογένειες. Τα υλικά που χρησιμοποιούνταν ήταν άψητα συνήθως -στεγνωμένα στον ήλιο- πλιθιά και λάσπη ως επίχρισμα στους τοίχους, πέτρα -κυρίως στα θεμέλια- και ξυλεία τοπικής προέλευσης (δρυς, οξυά και κέδρος στον οικισμό των Ψαράδων) σε όλο το σκελετό του σπιτιού, από τα στηρίγματα και τη σκάλα μέχρι το χαγιάτι, και τη στέγη. Εκτεταμένη ήταν επίσης η χρήση του καλαμιού και των πλεγμένων κλαδιών στα δάπεδα, τις στέγες και τα χωρίσματα. Σε οικισμούς με μεγαλύτερο πληθυσμό όπως ο Λαιμός, ο Άγιος Γερμανός, οι Ψαράδες, η Καλλιθέα ή και το Ανταρτικό οικοδομήθηκαν, ιδιαίτερα στις αρχές του 20ου αιώνα μεγάλα, λιθόχτιστα διόρωφα σπίτια "αστικού" τύπου, κάποιες φορές με πλούσια ξυλόγλυπτη διακόσμηση. Γενικότερα, μπορούμε να ξεχωρίσουμε τρείς βασικούς τύπους ως προς το κτίσιμο των σπιτιών.